NICOLE DOŁOWY-RYBIŃSKA

Wo wuznamje ludźi, kotřiž jenož njemóžeja, ale kotřiž chcedźa tež mjeńšinowu rěč wužiwać – hač maćernorěčni abo noworěčnicy –, je so hižo wjele pisało, tež w konteksće Hornjeje Łužicy.

Prašenje, kak móže so něchtó z noworěčnikom stać, bě hižo we wědomostnych slědźenjach kaž tež w popularnych tekstach rozjimane; jich zaměr běše, čitarjam tutón klučowy problem za rěčnu rewitalizaciju přibližić. Z wědomostnych studijow bych chcyła knihu »Upper Sorbian Language Policy in Education. Bringing the Language Back, or Bringing It Forward?« (»Hornjoserbska rěčna politika w kubłanju – Rěč wróćo abo doprědka přinjesć?«; 2023) naspomnić, kotruž sym na zakładźe zhromadnych přepytowanjow z Cordulu Ratajczakowej w Budyskim Serbskim gymnaziju w lětach 2017–2019 napisała. Tuta nastupa situaciju šulerjow z njeserbskich swójbow, kiž mějachu w šuli serbšćinu nawuknyć a při tym aktiwnu dwurěčnosć docpěć.

Kaž w mjenowanej monografiji pokazujemoj, je to jara komplikowany nadawk – a to nic jenož tohodla, dokelž njeje lochko, němskorěčnych ludźi w słowjanskich rěčach wuwučować (kaž w tutym padźe w hornjoserbšćinje). Mjez druhim pak zawinuja tutón zjaw tež towaršnostne a kulturelne struktury, w kotrychž su Hornjoserbja a Němcy přez lětstotki dołho žiwi. Jich dla je přełamanje rěčneje barjery a serbska rozmołwa z čłonami němskorěčnych domow wulke wužadanje, nic jenož za młodych Serbow, ale tež za cyły šulski system.

Mjez tekstami, kotrež prašenje noworěčnikow popularizuja, njech je mjenowany sprěnja nastawk Leoša Šatavy w »Rozhledźe« 6/2018 pod titulom »›Nowi wužiwarjo‹ w konteksće mjeńšinowych rěčow a rewitalizaciskich prócowanjow w Europje« a zdruha nowy přinošk Beaty Brězanoweje w čisle 2 »Serbskeje šule« lěta 2024: »Dorosćeni noworěčnicy serbšćiny a rěčna politika w serbskich institucijach«. Inspiraciju k napisanju druheho teksta skićeše zetkanje ze serbskimi noworěčnikami składnostnje 90. narodnin Jana Barta.

Na zakładźe krótkich biografijow wobdźělnikow tutoho zetkanja předstaji dr. Brězanowa indiwiduelne puće k serbskorěčnosći (potajkim puće noworěčnikow), jich motiwaciju k nawuknjenju hornjoserbšćiny a z tym zwjazane ćeže. Wona da tež wažne pokiwy, kajke zmylki so při wuknjenju rěče přez serbsku wokolinu husto stawaja a kak maja so noworěčnicy při kóždej kročeli podpěrować. Skónčnje wona pokaza, kak maja serbske institucije rěčnu politiku přesadźić, zo bychu zawěsćili, zo započnu ludźo z njeserbskorěčnych swójbow serbšćinu wužiwać a jako wažnu začuwać.

Je to bytostna studija, kotraž znazornja wuznam dorosćenych noworěčnikow w Hornjej Łužicy.

Wo jednej wosebitosći pak dyrbi so tule přemyslować a to w konteksće debaty wo róli šule za wukubłanje serbskich rěčnikow, ale tež wažnych iniciatiwow w projekće ZARI za dorosćenych, kotřiž chcedźa serbšćinu nawuknyć. Wjace hač štwórć lětstotka po zawjedźenju Witaj-projekta njewobdźěli so na mjenowanym zetkanju k česći iniciatora cyłeho hibanja ani jedna wosoba, kotraž by na tute wašnje swój dyrdomdej ze serbšćinu zahajiła a so po puću formalneho wukubłanja z noworěčnikom stała. Móžemy so potajkim prašeć, hač hodźa so tajke wosoby lědma namakać abo hač faluja mjez absolwentami Witaj-projekta ludźo, kotrychž směmy jako serbskich noworěčnikow identifikować. Potajkim tajkich, kotřiž nawuknychu rěč zwonka domjaceho konteksta – w šuli, na uniwersiće abo w rěčnych kursach – a kotřiž sčinichu z tuteje rěče najwažniši abo znajmjeńša wažny element swojeho (powołanskeho, towaršnostneho abo swójbneho) žiwjenja. Na tute prašenje wupłaći so na kóždy pad wotmołwu pytać, mjez druhim tež tohodla, zo bychmy rólu dorosćenych při rewitalizaciji hornjoserbšćiny woprawdźe zrozumili.

Rewitalizaciju rěče njemóže žana k tomu powołana institucija přewjesć, tajki nadawk njehodźi so přez konkretnu iniciatiwu abo projekt spjelnić. Za rěčnu rewitalizaciju njemóža jednotliwe wosoby zamołwite być, kotrež dźěłaja w serbskich institucijach a kotrež skutkuja po postajenym planje (za rěčnu politiku, za w projekće naličene nadawki).

Za rewitalizaciju hornjoserbšćiny su wšitcy zamołwići, kotřiž maja z tutej rěču někajki zwisk. Runje tohodla rěčimy w konteksće rěčneje rewitalizacije – potajkim wšitkich jednanjach, kotrež słuža skrućenju mjeńšinoweje rěče, rozšěrjenju jeje wužiwanja na kónčiny, hdźež hižo (a hišće) njeje wužiwana, kaž tež na domeny, w kotrychž dominowaše dotal statna rěč – wo wšitkich wosobach, kotrež bydla w kónčinach, hdźež wustupuje mjeńšinowa rěč pódla dominowaceje rěče, wo potencielnych rěčnikach.

K tutej skupinje słušeja wšitcy, njewotwisnje wot toho, hač narodźichu so w swójbach, hdźež so hornjoserbsce rěči abo nic; hač maja serbskich (abo serbskorěčnych) prjedownikow; hač maja ze serbskorěčnymi susodami bliše abo dalše styki. Přetož woni słušeja k ludźom, kotřiž maja kontakt ze serbskej rěču a serbskorěčnym susodam, k ludźom, kotřiž wuknu serbšćinu abo kotřiž so prócuja poněčim serbsce rěčeć. Dźe wo znowanatwarjenje rěčneje mocy, wo stworjenje nowych rumow, w kotrychž móže so rěč nałožować. Wo zdobywanju ludźi, kotřiž móža tutu rěč aktiwnje wužiwać, abo tež wo tajkich, kotřiž rěčne barjery hišće přełamali njejsu, ale serbšćinu hižo rozumić započinaja.

Potencielni (nowo)rěčnicy móžeja, při wotpowědnej motiwaciji a přihódnym połoženju wobstejnosćow, sami započeć serbšćinu wuknyć. Samo hdyž ze žiwjenskich, powołanskich a swójbnych přičin abo powšitkownje rěčo, falowaceje motiwacije dla serbšćinu aktiwnje nałožować nochcedźa, da móža tola druhim wosobam serbowanje w kóždej situaciji zmóžnić. A to nic jenož priwatnje, nic jenož w zawrjenej skupinje serbšćinu wobknježacych ludźi, ale tež w zjawnych situacijach, na městnach, hdźež so němsce a serbsce rěčacy zetkawaja.

Wosoby, kotrež su na dołhi čas kontaktej z druhej rěču wusadźene, započinaja ju pomału rozumić. Wone zdobywaja sej mjenujcy receptiwnu znajomosć serbšćiny. To rěka wone rozumja to, štož so jim praji, ale wotmołwjeja němsce. Při tym jich hižo njemyli, hdyž rěči so w jich přitomnosći serbsce. Tole je jedne z najwažnišich wuměnjenjow za wuwiće serbskeje rěčneje normality. Tohodla stajichmy sej w projekće ZARI – »Syć za serbsku rěč a regionalnu identitu« – cil, w lěće 2050 ličbu 50 000 ludźi z pasiwnej znajomosću serbšćiny, a w lěće 2100 samo ličbu 100 000 aktiwnje serbsce rěčacych wosobow docpěć.

Zo bychmy tutón cil zwoprawdźili, je próca wšitkich serbsce rěčacych a potencielnych rěčnikow trěbna. Jara husto přenjese so w padźe wohroženja rěče zamołwitosć za wobknježenje tuteje přez přichodne generacije pak na swójby, kotrež tutu rěč aktiwnje wužiwaja, pak na kubłanski system – na šulu. Wo paslach, kotrež so w prěnim rozrisanju chowaja, sym hižo w »Rozhledźe« pisała. Přepodaće zamołwitosće na swójby njewuchilnje k postupnemu pomjeńšenju ličby rěčacych wjedźe. Tež wo zmylku myslenja wo šulach jako přećiwny srědk za wohroženje rěče, je so hižo wjele pisało.

Róla formalneho kubłanja je w procesu rewitalizacije rěče wězo smjerćwažna, ale njedosaha. Nancy Hornberger, wuznamna slědźerka dwurěčnosće, kotraž so tež z problemom formalneho wuknjenja wohroženych rěčow w konteksće jich přetraća zaběra, je na prašenje, hač móže šula wohrožene rěče wuchować, wotmołwiła:

»Haj, ale… «.¹

Šule, w kotrychž so mjeńšinowe rěče wuwučuja, dźěłaja jara wšelako a wotchileja so druhdy w praksy wot modela, w kotrymž wužiwa so hornjoserbšćina we mnohich předšulskich zarjadnišćach jako pomocna abo druha rěč, tola zakładny komunikaciski srědk wostanje němčina. Husto njehodźi so tuž wo Witaj-projekće jako imersiska metoda rěčeć. Dalši přikład je koncept »2plus«, kiž často swój zakładny princip, potajkim dowjedźenje wšitkich wuknjacych k aktiwnej dwurěčnosći, njepřesadźi. Wosoby z němskorěčnych swójbow wuknu zrědka we woprawdźe dwurěčnym konteksće, zrědka dóstanu woni móžnosć, so do mjeńšinoweje rěče zanurić.

Što potajkim šula zmóžnja? Wosoby ze serbskorěčnych swójbow dyrbja sej wězo dźakowano šuli wyše rěčne kompetency přiswojić – štož nastupa rěčanu kaž tež spisownu rěč. Předewšěm pak dyrbja po móžnosći wjele dźěći a młodostnych – tež tajcy z njeserbskorěčnych swójbow – šansu dóstać, so ze serbskej rěču zetkawać, so z njej zeznajomić, znajmjeńša zakładne gramatikaliske prawidła, słowa abo wobroty nawuknyć. Tajcy ludźo maja potajkim wuměnjenja, we wotpowědnym času, při wotpowědnej składnosći serbšćinu lóšo nawuknyć resp. nałožować. Na tute wuměnjenja dyrbi wězo rěčna politika dźiwać, kotraž rěčnu rewitalizaciju planuje a ze wšěmi mocami zwoprawdźa.

Zasadnje pak nima šula – kotraž njeje na połnu imersiju nastajena abo połny dwurěčny program (kiž je identiski za wosoby ze swójbow, hdźež so mjeńšinowa rěč wužiwa abo hdźež je wona druha rěč), w kotrymž so mjeńšinowa rěč nad dominowacej rěču faworizuje, njepřesadźa – reelnu šansu na wukubłanje woprawdźe dwurěčnych chowancow. Wězo wopušćeja tež tajcy šulu, kotrež su dwurěčnosć docpěli. Woni maja so za to wosebje zwonkašulskim faktoram dźakować (na př.: přećeljo staršeju su serbskorěčni a dźěćo přebywa husto pola nich; najlěpša přećelka dźěsća pochadźa ze serbskeje swójby a jeje staršej staj přeswědčenaj wo trěbnosći nałožowanja serbšćiny z němskorěčnej sobušulerku, kotraž wuknje tola w dwurěčnej šuli serbsce; wobdźělenje na přidatnej wučbje, w kotrejž je hornjoserbšćina komunikaciski srědk a tak dale).

Widźimy potajkim, zo hraja dorosćeni hobersku rólu, samo při wuknjenju mjeńšinoweje rěče přez dźěći w šuli. A to nic jenož ći, kotřiž w kubłanskich zarjadnišćach dźěłaja – potajkim wučerjo a pedagogojo. Tež starši, a mjez nimi tež němskorěčni starši šulerjow, wot kotrychž rěčnych rozsudow, jich motiwacije a přeswědčenja wotwisuje, hač zmóžnjeja woni swojim dźěćom, mjeńšinowu rěč wuknyć.

Róla dorosćenych pak bytostnje poćahi k dźěćom přetrjechi. Wona njehodźi so na zamołwitosć za přichodnu generaciju wobmjezować. Dorosćeni sami móžeja mjeńšinowu rěč wuknyć a z tym rewitalizaciju rěče podpěrować.

Motiwacija k wuknjenju mjeńšinoweje rěče pola dorosćenych ma wšelake přičiny. Wona móže zwjazana ze zastupom do serbskeje zhromadnosće (přez nowu swójbu abo nowy přećelski kruh) być; to móža dźěłowe nadawki być, při kotrychž je serbšćina wužitna, wosebje tajke, při kotrychž je serbšćina njeparujomna (a zaso strowi konsekwentna rěčna politika serbskich institucijow); to móža dźěći (a snano wnučki) być, kotrež započachu serbšćinu w pěstowarni abo w šuli wuknyć a kotrymž ma so při tym pomhać (abo z nimi ma so něšto wosebite přewjesć, na přikład wuknjenje noweje rěče!); to móže zajim być, so ze swójskimi korjenjemi zeznać a bliše styki z wokolinu bydlenja nawjazać; to móže pytanje za nowej formu wužiwanja swobodneho časa być (čehodla nic z kursom serbšćiny?); to móže wizija sebje samoho jako serbskorěčna wosoba być, štož so tež přeje.

Njewotwisne wot toho, što dorosćenych k wuknjenju mjeńšinoweje rěče pohnuwa, jich motiwacija je njepřirunajomnje sylniša hač motiwacija młodych ludźi, kiž w šuli wuknu.

Ći prěni sćěhuja swójski rozsud. Ći druzy su přez kubłanski system k wuknjenju rěče nuzowani.

Ći prěni inwestuja do wučby mjeńšinoweje rěče swój swobodny čas, wot kotrehož maja zwjetša jara mało (njepřirunajomnje mjenje hač dźěći, kotrež nimo wučby dalše winowatosće nimaja!). Ći druzy dyrbja w šuli »sedźeć«, hač to chcedźa abo nic.

Ći prěni inwestuja do wuknjenja rěče často financielne srědki – za kursy, wučbny material abo pomoc. Ći druzy maja wšitko přez institucije zawěsćene. Hdyž so potajkim dorosćeni rozsudźeja, mjeńšinowu rěč nawuknyć, su woni zwjetša sylnje motiwowani a dźakowano tomu we wučbje wutrajniši.

Slědźenja pola wšelakich rěčnych mjeńšinow w Europje pokazuja, zo je skutkownosć wučby w šulach a na kursach za dorosćenych njepřirunajomnje wjetša hač w šulach (přeličene w procentach na wosoby, kotrež po zakónčenju kubłanja tu rěč woprawdźe aktiwnje wužiwaja). Tohodla su inwesticije do rěčnych kursow za dorosćenych přewšo wažny element w programje rěčneje rewitalizacije.

To pak na žadyn pad njerěka, zo wuknu dorosćeni rěč lóšo, byrnjež žane slědźenja njepotwjerdźeja, zo je za dorosćenych ćešo rěč wuknyć.² Kaž při wuknjenju kóždeje noweje rěče, tak jewja so na tutym puću zlěty (hdyž nadobo pytnjemy, zo započachmy něšto rozumić, zo zdokonjamy na prašenja wotmołwić) a tež dwěle (hdyž docpěchmy zakładny niwow a so woprawdźe hižo w tutej rěči rozmołwjeć chcemy, ale to hišće njezmištrujemy). Nic kóždy dorosćeny, kotryž započa mjeńšinowu rěč wuknyć, docpěje tutón schodźenk a započina w tutej rěči powědać. Při tym pomha pak wutworjenje wotpowědnych wuměnjenjow, w kotrychž móže so wuknjacy jako noworěčnik serbšćiny zaso namakać.

François Grin, šwicarski slědźer, kiž so z rěčnej ekonomiju zaběra, je zwěsćił, zo je k zachowanju rěčneje witalnosće spjelnjenje třoch wuměnjenjow trěbne. Prěnje je »kmanosć« (capacity) – zawěsćenje tajkich wuměnjenjow, w kotrychž rěč wuknjace wosoby (abo ći, kotřiž ju wot doma znaja) niwow docpěja, kotryž jim dorozumjenje w tutej rěči zmóžnja (abo samo wyšu formu komunikacije: pisanje, tworjenje, dźěło). Tajku kmanosć hodźi so na kursach abo w kontakće ze serbsce rěčacymi docpěć. Někotři wuknjacy zdokonjeja sej tute zakłady rěče tež samostatnje přiswojić (k čemuž je wězo pomoc trěbna, a čim wjace a wšelakorych materialijow něchtó wobsedźi, ćim lěpje).

Druhe wuměnjenje je »składnosć« (opportunity). Tutu móžeš sebi sam stworić – jeli maš wotpowědnu towaršliwosć a charakter. Składnosć pak namakaš tež w zhromadźenstwach abo w ramiku přihódnych programow. Wuměnjenje składnosće potajkim druzy ludźo skića, kotřiž serbšćinu znaja (kaž native-speakers, tak tež noworěčnicy) a kotřiž chcedźa druhich při wuknjenju rěče podpěrać. To móžeja zetkanja w kofejowni abo při piwje w korčmje być; to móžeja zabawne wječorki doma być abo kónctydźenske wulěty na kraj. Forma rěčneje imersije wotwisuje wot temperamenta ludźi, kotřiž so na tym wobdźěleja. Zakład wuspěcha je tu konsekwenca – zetkanja maja zaměr, hornjoserbsce powědać, maja potajkim serbskorěčny rum być. Dyrbi to zawěsćeny rum (safe space) być, hdźež móže sej wuknjaca wosoba wěsta być, zo njebudźe posudźowana, wusměšowana abo za zmylki kritizowana – štož je cyle normalne, a samo trěbne za čas wučby.

Poslednje wuměnjenje w studiji Grina je »lóšt« (desire). Bjez pozitiwneho nastajenja kaž wuknjacych tak tež jich wokoliny, rěčnikow, noworěčnikow a potencielnych rěčnikow – njebudźe móžno cil docpěć, kiž rěka rewitalizacija hornjoserbšćiny a wutworjenje rěčneje normality w regionje. Za tajku přećelsku atmosferu smy wšitcy zamołwići.

NICOLE DOŁOWY-RYBIŃSKA

přełožk: DIETRICH ŠOŁTA

1 Nancy Hornberger (red.) (2008). Can Schools Save Indigenous Languages? Policy and Practice on Four Continents. Palgrave Macmillan.

2 Colin Baker & Wayne E. Wright, (2017). Foundations of Bilingual Education and Bilingualism. Multilingual Matters.