Mjez idealom domjaceho daledaća a wužadanjemi rewitalizacije

NICOLE DOŁOWY-RYBIŃSKA

Za UNESCO wotwisuje skala wohroženja rěčow wot stability jich daledaća w swójbje a w zhromadnosći.

»Zawěsćena« rěč definuje so tuž jako wužiwana we wšitkich generacijach, jako charakterizowana z njemylenej mjezygeneraciskej transmisiju. »Wohrožena« rěč wužiwa so dale wot młodych ludźi, ale wona wobmjezuje so na někotre domeny. »Rozsudnje wohrožena« rěč je tajka, kotruž dźěći jako prěnju rěč doma wjace njepřipóznawaja. »Chutnje wohrožena« rěč nałožuje so jeničce wot generacije dźědow a wowkow, mjeztym zo generacija staršich rěč hišće pasiwnje znaje, ale ju dźěćom wjace dale njedawa. »Kritisce wohroženu« rěč wužiwaja jeničce najstarši ludźo, a to tež jenož w někotrych situacijach. Hdyž takle na eksistowace rěče hladamy, potom móžemy konkluziju sćahnyć, zo je jenički puć k jich rewitalizaciji wobnowjenje mjezygeneraciskeje transmisije – nawróćenje jich daledaća w swójbach a to w funkciji prěnjeje rěče.

Tak hladaše hišće w 90tych lětach 20. lětstotka na »zawróćenje rěčneje změny« Joshua A. Fishman, wótc a załožer slědźenjow wo rewitalizaciji wohroženych rěčow. Fishman spózna zwisk mjez rěču a identitu jako njerozdźělny poćah, kiž so na koncept etniskosće zepěra, w kotrymž pochad a krejne zwjazki přisłušnosć k skupinje předpokładuja. Z tuteje perspektiwy dyrbi »maćerna rěč« zdźědźena być – potajkim dźěćom doma přez staršich posrědkowana.

Na spočatku koncentrowaše so tuž rozmyslowanje wo rewitalizaciji rěčow na přisłušnikow tradicionelneje zhromadnosće, złožowaceje so na bliskich zwiskach a na rěči, kotraž so přez generacije dale dawaše. Tajke myslenje běše zwjazane z jednanjemi, kiž běchu na »native speakers« tuteje rěče a na jeje wobchowanje tam wusměrjene, hdźež rěč nadal w direktnym swójbnym daledaću fungowaše.

Tola – we wuslědku změny nastajenja k wjacerěčnosći, wuzběhnjenja rěčneje bohatosće kaž tež zrozumjenja za wuznam zdźerženja mjeńšinowych rěčow je so bórze wukopało, zo hraja w rěčnych zhromadnosćach wone wosoby přiběracu rólu, kotrež njejsu rěč w swójbnym abo zhromadnym konteksće nawuknyli (na přikład přez to, zo so do wotpowědneje swójby nutř ženichu abo zo ćehnjechu do městnosće, hdźež bě rěč wšědnje tak husto wužiwana, zo bu jeje nawuknjenje za normalne fungowanje w skupinje trěbne). Wězo sta so tež, zo wjedźeše nawróćenje rěče w swójbach jako jenički zaměr rewitalizacije k napřećiwnym rezultatam. W tajkich padach wuzamkuja so noworěčnicy ze zhromadnosće a jim zapowědźi so prawo runohódnych wužiwarjow mjeńšinoweje rěče. Hišće wjace, na wosoby, kotrež chcedźa mjeńšinowu rěč zeznać, so hoberski ćišć wukonja: zo bychu kmani byli, w tutej rěči ze swojimi dźěćimi powědać. Tajki ćišć móže lochko k tomu wjesć, zo so tući ludźo nawuknjenja rěče wzdadźa, dokelž zda so jim docpěće stajeneho cila njemóžne.

A tola rosće z postupom wukubłanja w mjeńšinowych rěčach, z wuwićom interaktiwnych medijow, nutřkowneje a wonkowneje migracije, a wosebje z powyšenjom wuznama rěčnych znajomosćow nic jenož w etnisce zrozumjenej skupinje, ale tež w geografisce a politisce definowanym regionje róla noworěčnikow w procesu zachowanja mjeńšinowych rěčow na kóncu systematisce. Dźensa wotběža naprawy na dobro tutych rěčow husto dwučarowje.

Na jednej stronje registrujemy prócowanja, daledaće rěče w swójbach wobchować a wšudźe tam zesylnić, hdźež wone hišće funguje (zachowanje rěče). Za tajki princip je katolska kónčina w Hornjej Łužicy najlěpši přikład. Na druhej stronje je trěbne, po móžnosći wulku ličbu noworěčnikow přeswědčić tam, hdźež je daledaće w swójbach hižo wosłabjene abo přetorhnjene, tak kaž znajemy to w najwjetšim dźělu Hornjeje Łužicy. Runje na tute kónčiny a na tam bydlacych ludźi koncentruje so (njewotwisne wot jich pochada) projekt ZARI, kotrehož zaměr je rewitalizacija hornjoserbšćiny.

Hladajo na rewitalizaciju rěče dóstanje słowo »transmisija« nowe wobsahi, dokelž móže so rěč na mnohich rozdźělnych runinach a přez wšelake starobne, towaršnostne abo etniske skupiny posrědkować, wuwučować a přiswojeć. W tutym nastawku předstajam jenož někotre zasadne »typy« transmisije wohroženych rěčow.

Prěni typ transmisije, kotryž nastupa nawuknjenje mjeńšinoweje rěče ludźi, kotřiž bydla z rěčnikami tuteje rěče na samsnym teritoriju a tworja z nimi předewšěm towaršliwe zhromadnosće – to je daledaće rěče w šuli. Situacija w kubłanskim systemje – kaž widźimy to jasnje we Łužicy – je pak jara komplikowana. Na jednej stronje podleži formalne kubłanje (pěstowarnja, šula) hinašim strukturam (na př. ministerstwu), a ideje zamołwitych za šulske plany njehodźa so přeco bjeze wšeho na realitu přenjesć. Na druhej stronje móže šula jako tajka při daledaću rěče pomhać, wona pak zwjetša za to njedosaha, zo bychu šulerjo tajke wysoke kompetency docpěli, kajkež jim dowoleja so w nawuknjenej rěči swobodnje dorozumić.

Wuwzaće móžeja tu konsekwentne wučbne plany za imersiju abo za dwurěčnosć być, mjenujcy tajke, w kotrychž šulerjo a šulerki rěč nic jenož jako šulski předmjet zeznaja, ale so tež w druhich předmjetach w tutej rěči wuwučuja. Wězo pod wuměnjenjom, zo ju aktiwnje we wučbje (na př. při pisanju domjacych nadawkow, při wuprajenjach před taflu atd.) kaž tež zwonka wučby (w přestawkach, w kontaktach z druhimi šulerjemi) wužiwaja. Za wudźěłanje a přesadźenje tajkich planow pak su trěbne wola, konsekwentnosć a kruta rěčna politika.

Ale tež tajke kubłanske plany, kotrež pola šulerjow same na sebi njewjedu k aktiwnej dwurěčnosći, móža so z druhimi typami rěčneje transmisije podpěrować – na přikład z tajkimi, kotrež so zepěraja na t. mj. zhromadnosće praksy,¹ w kotrychž je nałožowanje rěče jedyn ze stołpow jich fungowanja. Při tym móžeja so tute zhromadnosće praksy z młodymi ludźimi kaž tež z dorosćenymi wutworić. Tu dźe tola wo tajki wuknjenski proces, w kotrymž so wosoba z aktiwnym wobdźělnikom towaršnostnych praksow skupiny stanje, a z prawidłownym wobdźělenjom na zhromadnym jednanju a angažowanju za nje a wospjetowanju tutych jednanjow (tež na runinje wužiwanja konkretneho rěčneho repertoira) a eksistency zhromadneho cila – njedobudźe wosoba jenož trěbne kmanosće (na př. z aktiwnym nałožowanjom mjeńšinoweje rěče), ale započina so ze skupinu identifikować.

To poslednje je bytostne, dokelž dawa nowu motiwaciju za zetkanja, za zhromadne předewzaća a za powědanje w přiswojenej rěči.

Znajemy mnohe přikłady za zhromadnosće w praksy: To móže być wobdźělenje w dźiwadłowej skupinje, w kotrejž so za čas probow mjeńšinowa rěč wužiwa, kiž stanje so přez to nic jenož z rěču jewišća, ale tež ze srědkom komunikacije; to móže być angažement za (zjawne, wuměłske, politiske) towarstwo; a zhromadnosć praksy móže (ale njedyrbi) w dźěłowej sferje nastać. W slědźenjach, kotrež přewjedźechmoj z Cordulu Ratajczakowej w Budyskim Serbskim gymnaziju, přepytowachmoj na přikład zhromadnosć praksy wokoło kanala SAEK a jeho rólu při přełamanju rěčnych barjerow kaž tež začuća přisłušnosće k zhromadnosći pola jedneje z němskorěčnych šulerkow.²

Sylnosć zhromadnosćow praksy zepěra so na začuće wěstoty – to rěka na falowace hódnoćenje rěčnych kmanosćow z jedneje strony, z druheje strony pak na wočakowanje, zo eksistuja někajke rěčne kompetency, zo je nałožowanje rěče móžne a požadane. Nastawaja tuž »wěste rumy« (safe spaces), w kotrychž móže něchtó, kiž rěč hakle zeznaje, bjez stracha, zo so wusměšuje abo so wot druhich negatiwnje hódnoći, tutu rěč tak daloko aktiwnje wužiwać, dalokož to zdokonja. Tole wjedźe k přełamanju rěčnych barjerow (štož rěka sylnje zakorjenjeneho začuća, zo móžemy tutu rěč hakle potom nałožować, hdyž ju »dosć derje znajemy«), k rěčenju, a přez to k zdobywanju rěčnych kompetencow w praksy.

Blisko »zhromadnosćow praksy« namaka so tuž transmisija rěče přez wšelake »towaršliwe skupiny«, kotrež tworja za kóždeho čłowjeka, kiž chce k tomu słušeć, tajki »wěsty rum«.

Wot transmisije w zhromadnosćach praksy rozeznawa so transmisija w towaršliwych skupinach přez niwow organizacije a wospjetujomnosć. Njedźiwajcy toho zmóžnja přisłušnosć k tajkim towaršliwym skupinam, w kotrychž hraje rěč bytostnu rólu (abo twori samo zakład za zetkanja skupiny), na podobne wašnje »zanurjenje« do rěče a poněčimne přełamanje barierow, kotrež wurostuja z jeje wužiwanja. Přikłady za tajku transmisiju hodźa so we Łužicy namakać.

Tak funguja na př. »Bjesady«, hdźež so ludźo w přijomnej a swobodnej atmosferje zetkawaja, w serbšćinje bjesaduja a tak swoje rěčne znajomosće polěpšuja. Towaršliwe skupiny njedyrbja wězo organizowane być. Wulki wuznam maja wobstejace přećelstwa, kotrež zmóžnjeja wuknjacym wužiwanje rěče z wosobami, kotrež wobsedźa wyši rěčny niwow (njewotwisnje wot toho, hač su rěč doma abo w druhej formje zeznali). K skerje organizowanym typam móžeja rěčne tandemy słušeć – potajkim prawidłowne zetkanje dweju wosobow, kotrejž chcetej so wěsty čas w mjeńšinowej rěči rozmołwjeć.

Tajke tandemy tworja wosebity typ njeformalneho daledaća rěče.

Bóle formalny typ za posrědkowanje a přiswojenje rěče je wobdźělenje na wšelakich rěčnych kursach za dorosćenych. Wjacore slědźenja pokazachu, zo je nawuknjenje rěče za dorosćenych w tajkich kursach (čim intensiwniše, ćim wuspěšniše wone su) wo tójšto efektiwniše hač wučba (jenož) w šuli.

Tu mjenujcy hraje swójska motiwacija wobdźělnikow, kotřiž sami rozsudźeja, hač wěnuja swój čas, mocy a husto tež pjenjezy dalšej rěči, zakładnu rólu. Intensiwne a dołhodobne kursy (kaž na př. w Delnjej Łužicy po principje ZORJA) móžeja same zhromadnosć praksy tworić. W druhich padach je klučowe prašenje, hač namakaja wobdźělnicy tež zwonka kursow wěste rumy a towaršliwe skupiny, hdźež móža swoje rěčne kompetency wudospołnjeć.

Posledni typ transmisije, wo kotrymž chcu tu rozprawjeć (z přispomnjenjom, zo njeje tuta lisćina wučerpana!), je daledaće rěče přez aktiwne zwužitkowanje socialnych medijow, kiž so wokoło mjeńšinoweje rěče koncentruja. Masowe medije hrajachu při zesłabjenju wuznama mjeńšinowych rěčow hobersku rólu. Z rozhłosom a telewiziju zdobywaše sej dominowaca wjetšinowa rěč kóždy dom, samo tajki, hdźež běše mjeńšinowa rěč zakładny srědk komunikacije.

Medije běchu tež zasadźene k zawróćenju rěčneje změny – rozhłosowe a telewizijne programy w mjeńšinowej rěči mějachu słužić zhromadnosći wužiwarjow, ale wone hrajachu tež při wuknjenju ze strony nowych rěčnikow wulku rólu. Socialne medije pak spožčeja rěč wuknjacym nowe móžnosće. Na rozdźěl wot tradicionelnych medijow žadaja sej mjenujcy aktiwne wobdźělenje: nic jenož čitanje/poskanje wobsahow, ale tež reagowanje na nje, komentowanje, diskutowanje.

Na jednej stronje přełamuja wone z geografiskej situaciju zwjazane wobmjezowanja takle, zo dowoleja nałožowanje rěče tež wosobam, kotrež zwonka teritorija mjeńšinoweje rěče bydla. Na druhej stronje dopušćeja tež tajke wužiwanje rěče, kotrež móže čłowjek w konkretnym času docpěć. Často je lóšo w nowej rěči pisać (tu njesměmy pomoc tajkich systemow kaž soblexx abo sotra nadhódnoćić), hač ju aktiwnje rěčeć.

Přeco wjace WhatsApp-skupin wužiwa w komunikaciji serbšćinu, byrnjež čłonojo njebyli hišće kmani, w tutej rěči normalnje powědać. Žiwe zetkanja w towaršliwych skupinach abo zhromadnosćach praksy móžeja być dalša kročel k přełamanju rěčnych barjerow.

Hdyž přemyslujemy wo rewitalizaciji mjeńšinoweje rěče, potom njesměmy so tuž jeničce na transmisiju rěče w swójbje koncentrować a tutón model jako cil wšěch prócowanjow postajić. Eksistuje wjele móžnosćow transmisije a kóžda móže k wukubłanju noworěčnikow přinošować, potajkim k zesylnjenju rěčneho potenciala zhromadnosće, kotruž nimamy jenož w etniskich, ale tež w rěčnych, to rěka wšěm wotewrjenych kategorijach rozumić.

NICOLE DOŁOWY-RYBIŃSKA

přełožk: DIETRICH ŠOŁTA

1 Wenger, Etienne. (1998). Communities of practice: Learning, meaning, and identity. Cambridge University Press.

2 Zob. Dołowy-Rybińska, Nicole. (2023). Upper Sorbian Language Policy in Education. Bringing the Language Back, or Bringing It Forward? Brill.