Zasada zdwórliwosće na Serbskim gymnaziju a jeje konsekwency za dwurěčnosć w šuli a w Hornjej Łužicy

Tam hdźež su wužiwarjo mjeńšinoweje rěče dospołnje dwurěčni, mjeztym zo wužiwarjo wjetšinoweje rěče mjeńšinowu rěč scyła njeznaja, je rozsud mjez mjeńšinowej a wjetšinowej rěču wotwisny wot mnohich towaršnostnych a kulturnych normow. Jedna z nich je tak mjenowana »zasada zdwórliwosće« [rule of politeness], po kotrejž čuja so wužiwarjo mjeńšinoweje rěče winowaći, mjeńšinowu rěč nic w přitomnosći ludźi wužiwać, kotřiž słušeja k dominowacej skupinje.1 Tuta zasada je tak sylnje w awtomatiskim rěčnym zadźerženju zakótwjena, zo je jara ćežko, so jej spřećiwjeć. Zo njebychu ludźo sami před ćežkimi rěčnymi rozsudami a towaršnostnymi normami stali: mjez tym kak »měli so« we wotpowědnej situaciji zadźeržeć a mjez přećom mjeńšinowu rěč zachować, je w dwurěčnej kónčinje wědoma rěčna politika trěbna. Tuta politika by měła runočasnje wosoby zapřijeć, kotrež słušeja k mjeńšinowej skupinje, zo bychu wone wědźeli, zo móža (a w mjeńšinowych institucijach, zo měli samo) mjeńšinowu rěč wužiwać, njewotwisnje wot toho, hač je wosoba přitomna, kotraž tutu rěč njeznaje. Tuta politika by tež měła wosoby zapřijeć, kotrež słušeja k dominowacej skupinje a kotrymž by so dyrbjała přitomnosć mjeńšinoweje rěče wuwědomić. To je bytostne, dokelž začuwaja ludźo, kotřiž hornjoserbšćinu njewobknježa, jeje wužiwanje w jich přitomnosći jara husto jako zadźerženje, kotrež so přećiwo nim samym měri.

Slědźenja a metodologija

Tutón přinošk złožuje so na slědźenja, kotrež sym z Cordulu Ratajczakowej na hornjoserbskim gymnaziju w lětach 2017 do 2019 přewjedła. Smój 19 interviewow ze šulerjemi a šulerkami jědnateho lětnika Serbskeho gymnazija wjedłoj (serbsce abo němsce) kaž tež tři fokusowe diskusijne skupiny ze šulerjemi a šulerkami dźesateho lětnika (dwě skupinje) a jědnateho lětnika (jedna skupina). Nimo toho sym rěčne praktiki w šuli wobkedźbowała: we wučbje, w přestawkach a při cyłodnjowskich poskitkach. W teksće předstaju fragmenty z tutych interviewow a fokusowych skupin. Wšitcy šulerjo su z pseudonymom mjenowani a jich wuprajenja su anonymizowane.

Zasada zdwórliwosće z wida šulerjow z hornjoserbskich swójbow

Šulerjo a šulerki Serbskeho gymnazija wopodstatnjeja rěčne praktiki w šuli a rozsud mjez hornjoserbšćinu a němčinu husto z runje wopisanej zasadu zdwórliwosće. Takle je jedyn ze šulerjow ze »serbskeje« rjadownje wo njej powědał:

Marko: […] z wěstymi wosobami přeco němsce rěču, hačrunjež woni tež serbsce móža, dokelž wěm, zo je to za nich přijomnišo a zo tež tak druhdy němsce wotmołwja, hdyž jich serbsce narěču.

Marko wopodstatnja rěčne rozsudy w šuli w kontakće z němskorěčnymi šulerjemi ze »zasadu zdwórliwosće«. Kaž widźimy, je po jeho měnjenju »přijomnišo« za jeho přećelow a přećelki, hdyž so z nimi němsce rěči. W konteksće dwurěčneje wučby su poslednje słowa šulerja zajimawe. Wone pokazuja na bytostnej wěcy. Sprěnja, zo znajmjeńša někotři němskorěčni šulerjo tak derje serbsce rozumja, zo móža so na dwurěčnej rozmołwje wobdźělić. Zdruha, zo so tajka dwurěčna rozmołwa jako chcyta njewobhladuje. To rěka, zo njeje »receptiwna wjacerěčnosć«2 cil wučby, hdźež so komunikacija spěchuje, při kotrejž kóždy swoju rěč rěči a runočasnje rozumi, štož druzy powědaja.3

Wužiwanje hornjoserbšćiny w přitomnosći němskorěčnych wosobow wobhladuja šulerjo jako »njezdwórliwe« a »njefairne«. Zo njeměła so mjeńšinowa rěč wužiwać, hdyž su wosoby přitomne, kotrež njesłušeja do serbskeho zhromadźenstwa, samo jeli so wone bjezposrědnje na rozmołwje njewobdźěla, to wuknu woni wot dźěćatstwa – na bjezposrědnje wašnje (přez napominanje) a indirektnje (hdyž wobkedźbuja rěčne praktiki jich wokoliny). Wobhladujmy sej dwě wuprajeni:

Měrćin: Hdyž je to jedna skupinka z jednym Němcom, kotryž hewak ničo njerozumi, potom so wězo němsce rěči. To je njefairne tym njemaćernorěčnym napřećo, dokelž nimaja potom šansu, to rozumić.

Jakub: Na partyjach mnozy swojich němskorěčnych přećelow sobu přinjesu a to je potom ćežko, so z nimi serbsce rozmołwjeć. Hdyž tam jedyn ryzy Němc je, kotryž njewě, kak so serbsce rozmołwjeć, potom jen wězo němsce rěči. To by hewak njezdwórliwe było.

Přitomnosć jenož jedneje serbšćinu njewobknježaceje wosoby móže rěčne praktiki cyłeje skupiny změnić. Dyrbimy sej to spomjatkować, zo bychmy skalu wužadanja rozumili – a w tym zwisku tež trěbnosć rozsudźeneje rěčneje politiki – wužadanja, před kotrymiž steji SG jako »dwurěčna« šula, kiž wuwučuje młodostnych z hornjoserbskorěčnych kaž tež z němskorěčnych swójbow po systemje »2 plus«. Tež druha mjenowana skupina ma swójske začuća nastupajo towaršnostne a kulturne normy, kiž su wot dominowaceje skupiny nanuzowane a wot mjeńšinoweje skupiny přiwzate.

Šulerjo z němskorěčnych swójbow a jich nastajenje k wužiwanju hornjoserbšćiny w jich přitomnosći

Wosoby, kotrež słušeja k dominowacej skupinje, dźěla samsne začuća kaž serbskorěčni. To su slědźenja Cordule Ratajczakoweje4 na němskich gymnazijach w Budyšinje před lětdźesatkom wopodstatnili. Z nich wuchadźa, zo šulerjo tutych šulow nochcedźa, zo bychu Serbja w jich přitomnosći serbowali. Tež Leoš Šatava5 je hižo trochu zašo, jako dźělachu so šulerjo do A- a B-rjadownjow, w swojich slědźenjach na Serbskim gymnaziju zwěsćił, zo kritizuja němskorěčni šulerjo Serbow za to, zo rěča serbsce, hdyž móža jich słyšeć. Stawa so samo, zo wjedźe tute nutřkowne spřećiwjenje we Łužicy k aktam agresije přećiwo wosobam z mjeńšiny, štož je Měrćin Wałda6 pokazał. Je to zwjazane z husto zwuraznjenym přeswědčenjom, zo serbskorěčne wosoby »wotpohladnje« serbuja, zo bychu móhli něšto před Němcami schować abo zo bychu sej móhli wo nich hubu drěć a jich skřiwdźić. Tele nastajenje jewi so tež mjez šulerjemi SG. Tak je Maria, noworěčnica serbšćiny, kotraž pochadźa z němskorěčneje swójby, rjekła:

Maria: W mojich wočach je to njepřistojne, serbsce rěčeć, hdyž je na přikład tón němski partner pódla, kotryž ničo njerozumi, dokelž móža sej te tež spěšnje myslić, zo so hubjenje wo nich rěči. Potajkim sym toho měnjenja, zo so to słuša němsce rěčeć, hdyž je Němc pódla.

Maria sama wuběrnje hornjoserbsce rěči a wjele lět w »dwurěčnej« šuli wuknje a tola zwjazuje serbowanje w přitomnosći němskorěčnych ludźi z jich negatiwnym začuwanjom. Podobnje su to šulerjo z »dwurěčneho« dźesateho lětnika w fokusowej diskusiji předstajili:

A(F): Wenn wir zum Beispiel, im Klassenverbund sind wir ja meistens die Sorben und dann zum Beispiel wir beide, verstehen relativ wenig von den Leuten und dann fühlt man sich etwas ausgegrenzt, weil du nicht mitreden kannst.

P(M): Das ist dann auch das Gefühl dann, dass einer über einen redet, wenn man nichts versteht.

A(F): Genau.

P(M): Wenn man nichts versteht, […] und wenn die dann so reden, man versteht nichts, und dann mal dein Name fällt, dann denkt man, dass die negativ über einen reden. Kann auch sein, dass die positiv über einen reden, aber man denkt sofort negativ. Das ist halt dieses Problem dann, wenn in diesem Klassenverbund für die meisten dann, dass die nichts verstehen.

N(F): Man fühlt sich halt wie so ein bisschen ausgegrenzt, von anderen. Weil man es halt nicht versteht so wirklich und nicht mitreden kann. Also das ist meine Perspektive, ich denke mal …

S(F): Finde ich auch so.

Tuta diskusija pokazuje konsekwency »zasady zdwórliwosće«. Sprěnja, zo čuja so němskorěčni šulerjo marginalizowani a ze zhromadźenstwa wuzamknjeni. Tute začuće móže so přez jich starosć, zo njejsu kmani so serbsce zwuraznić, pohłubšić. Zdruha čuja so wohroženi a su přeswědčeni, zo jeli něchtó serbsce rěči, čini to přećiwo nim. »Zasada zdwórliwosće« a z njej zwjazane rěčne rozsudy słušeja k mnohim rěčnym ideologijam we Łužicy: k přeswědčenjam wo jednotliwych rěčach a wo wašnju, na kotrež so wone w towaršnostnym žiwjenju wužiwaja. Zo płaći tuta zasada we wobłukach, kotrež dyrbja po definiciji dwurěčne być, a tajki wobłuk je Serbski gymnazij, je jara strašne. Škodźi to šulerjam ze serbskorěčnych domow, dokelž rěča husćišo němsce; a škodźi to serbšćinu wuknjacym, dokelž znjemóžnja so jim wuknjenje rěče přez »imersiju«, přez njepřestajny kontakt z rěču.

Norma rěčneho podrjadowanja [linguistic subordination norm]

Kak sylna tuta ideologija je, rysuja najlěpje słowa Kathariny, tohorunja noworěčnica serbšćiny, kotraž pochadźa z němskorěčneho domu:

Katharina: Mam w tamnych rjadownjach wjele přećelow a z tymi na kóždy pad němsce rěču, dokelž wěm, zo wone to perfektnje njerozumja a potom njemóžu z nimi serbsce rěčeć. Husto su so mje prašeli, hač nochcu sobu do němskeje rjadownje přińć, dokelž sym tola němska, ale sym so jónu za serbsku rjadownju rozsudźiła a potom sym tam wostała. Mje pak mjerza, hdyž na přikład na jednym šulskim zarjadowanju direktor abo někajki wučer jenož serbsce powěda, a ći němscy šulerjo jenož­ połojcu rozumja. Bydlimy tu w Němskej a to by so tež dyrbjało tak rěčeć, zo wšitcy wšitko rozumja.

Z jedneje strony Katharina wuzběhuje, kak wažne je z wuknjacymi serbsce rěčeć. Wona wě – ze swójskeho nazhonjenja –, zo je to jenički puć so z hornjoserbskej noworěčnicu stać. Z druheje strony kritizuje Serbow za serbowanje w zjawnym šulskim žiwjenju, na kotrymž so wšitcy šulerjo wobdźěla, tež ći z němskorěčnych swójbow. Paradoks w tutej situaciji wobsteji w tym, zo chodźa wšitcy tući šulerjo do dwurěčneje šule a wuknu serbšćinu a zo maja samo dźěl předmjetow w tutej rěči! Při wujasnjenju swojeho negatiwneho nastajenja napřećo wužiwanju serbšćiny w zjawnym šulskim žiwjenju powołuje so Katharina na husto we Łužicy słyšany argument »Bydlimy tu w Němskej«. Němskorěčne wosoby njeměli potajkim pod tym ćerpjeć, zo němcuja, a měli měć prawo na wužiwanje němčiny we wšitkich situacijach. Tute přeswědčenje płaći – po jeje měnjenju – tež za šulu, w kotrejž je – hladajo na oficialne wuprajenja – serbšćina němčinje runohódna. »Norma rěčneho podrjadowanja«, wo kotrejž je Rosina Lippi-Green7 hladajo na katalanšćinu pisała, a Michael Hornsby8 hladajo na bretonšćinu a walizišćinu, wobchadźa z rěčemi podrjadowanych skupin, jako bychu byli rěčny deficit a nic neutralny dźěl rěčneje mnohotnosće. Při tajkim wašnju myslenja njeje rěč mjeńšiny runohódny kode kaž dominowaca rěč. Dominowaca rěč pak wobhladuje so jako neutralna a trěbna komunikaciska rěč, dokelž je »wšitkim znata« a je statna rěč.

Konsekwency »zasady zdwórliwosće« za dwurěčnosć w šuli a we Łužicy

Prócowanje wo to, wobeńć serbowanje na zjawnych městnach, hdźež su tež němskorěčne wosoby přitomne, wjedźe sprěnja k marginalizowanju hornjoserbšćiny; zdruha k jeje niskemu prestižej a střeća k jeje poněčimnemu pozhubjenju. Wšitke tři konsekwency su ze sobu zwjazane. Njeserbowanje w zjawnosći wobkruća – tohorunja we wočach němskorěčnych – wyšu a samo jeničku po­ziciju němčiny jako »oficialna« abo »zjawna« rěč w Němskej. Na te wašnje redukuje so dwurěčnosć Łužicy na ryzy symbolisku widźomnosć serbšćiny. W prěnim rjedźe nima komunikaciju »mylić« a tohodla je dale a mjenje słyšeć. Serbskorěčni ludźo stanu so potajkim z petentami-próstwarjemi, kotrychž ewentualne přeće serbować, je překročenje akceptowanych towaršnostnych a kulturnych normow. Budźmy pak sej wědomi, zo so tute »přeće« husto njejewi, wšako wuknu Serbja wot dźěćatstwa sem, zo nima so serbšćina w přitomnosći ludźi zwonka zhromadźenstwa wužiwać.

Dołhož běše serbskorěčny swět dosć kruće – přez etnisku, nabožnu a rěčnu hranicu – wot němskorěčneho swěta dźěleny, móžeše so serbšćina jako rěč priwatneje komunikacije zdźeržeć: w serbskich swójbach, w serbskich zhromadźenstwach a we wjeskach. Móžeše tež rěč być, kotraž so w serbskich institucijach wužiwaše. Ale serbski swět njeje wjace tak kruće wot němskeho swěta dźěleny. Dawa přeco wjace rěčnje měšanych swójbow, Serbja dźěłaja w němskich institucijach a firmach a w serbskich institucijach zaso dźěłaja němskorěčne wosoby, dokelž maja wotpowědne kompetency, ale tež dokelž pobrachuja wotpowědnje kwalifikowane serbskorěčne wosoby. Tuta situacija so přiwótři. Pod tajkimi wobstejnosćemi móže falowace spřećiwjenje přećiwo »zasadźe zdwórliwosće« a runje tak wuzamknjenje serbowanja w zjawnym žiwjenju tragiske konsekwency za serbšćinu měć.

Přibliženje serbskeho a němskeho swěta a tohorunja rewitalizaciske prócowanja, kotrež słuža powjetšenju ličby serbskorěčnych, mjez druhim přez noworěčnikow, žada sej rozsudźenu rěčnu politiku. Kaž pokazuja mnohe slědźenja wo rěčnej politice a rěčnym planowanju pola rěčnych mjeńšinow w Europje, měła tuta politika prašenje wužiwanja hornjoserbšćiny rjadować, kiž měła być prěnja rěč we wšitkich serbskich institucijach, tež w šuli. Šulerjo (přistajeni, sobudźěłaćerjo, partnerojo) njeměli ze swojimi rěčnymi rozsudami sami wostajeni wostać. Jeli budu sami wostajeni, wuzwola němčinu w kontakće ze wšitkimi, kotrychž njewobhladuja za maćernorěčnych. Činja to awtomatisce, wotpowědnje płaćiwym towaršnostnym normam a »zasadźe zdwórliwosće«. Ludźo w serbskich institucijach změja dźakowano tajkej rěčnej politice lóši přistup k rěči a lěpše móžnosće serbšćinu nawuknyć – a sej pasiwne abo (jako přichodne) aktiwne rěčne znajomosće přiswojić.

Zjimajo bych chcyła na to skedźbnić, zo je »receptiwna wjacerěčnosć« abo zo su pasiwne znajomosće serbšćiny pola němskorěčnych ludźi w regionje bytostne za poněčimne normalizowanje rěčnych poměrow w Hornjej Łužicy. Stajny kontakt ze serbšćinu dowoli poněčim spřećiwjenje a strach před rěču pomjeńšić. Wobknježenje znajmjeńša zakładow serbšćiny, hromadźe z móžnosću ju na wjele wšelakich městnach a z erta mnohich ludźi słyšeć, kaž tež přistup k wuknjenskim materialam móže dowjesć k situaciji, w kotrejž budźetej wobě rěči runočasnje pódla so eksistować móc a w kotrejž budu dwurěčne rozmołwy na dnjowym porjedźe. To je wězo optimistiska wizija, kotraž žada sej wotpowědnu strategiju a rozsudźene kroki, kotrež móža wězo na spřećiwjenje w dominowacej runje tak kaž w mjeńšinowej towaršnosći storčić. Konkretne prócowanja pak su za přichod serbšćiny na kóždy pad trěbne.

NICOLE DOŁOWY-RYBIŃSKA
přełožk: SARA MIČKEC

1 Michael Hornsby (2011). The thwarting of the linguistic subordination norm among speakers of Celtic languages. W: Krzysztof Jaskuła (wud.), Formal & historical approaches to Celtic Languages (str. 153–164). Wydawnictwo KUL.

2 ten Thije, Jan D. & Zeevaert, Ludger. (Wud.). (2007). Receptive multilingualism. Linguistic analyses, language policies and didactic concepts. John Benjamins.

3 Tón je w oficialnych dokumentach docpěće »aktiwneje dwurěčnosće« přez wšitkich šulerjow. W brošurje 2plus Wučba po šulske družiny přesahowacym koncepće dwurěčna serbsko-němska šula w serbskim sydlenskim rumje Swobodneho kraja Sakska (2019, https://publikationen.sachsen.de/bdb/artikel/32418) je napisane: »Wšitcy šulerjo maja w šuli aktiwnu serbsko-němsku dwurěčnosć docpěć, njewotwisnje wot dateho rěčneho wuchadneho niwowa.«

4 Ratajczak, Cordula (2011). Vom Image einer Minderheitensprache: Erfahrungen und Einstellungen Bautzener Schüler zum Sorbischen. Lětopis – Zeitschrift für sorbische Sprache, Geschichte und Kultur, 58.

5 Šatava, Leoš (2005). Sprachverhalten und eth­nische Identität: Sorbische Schüler an der Jahrtausendwende. Domowina-Verlag.

6 Walde, Martin (2012). Wie man seine Sprache hassen lernt. Domowina-Verlag.

7 Lippi-Green, Rosina. (1997). Language, ideology and discrimination in the United States. Routledge.

8 Michael Hornsby (2011). The thwarting of the linguistic subordination norm among speakers of Celtic languages. W: Krzysztof Jaskuła (Wud.), Formal & historical approaches to Celtic Languages. str. 153–164). Wydawnictwo KUL.

prof. dr. Nicole Dołowy-Rybińska

wědomostna sobudźěłaćerka

nicole.dolowy-rybinska@ispan.edu.pl
03591 3163851

ke kontaktej