Trochuje so, zo wobsteji na swěće něhdźe 7 000 rěčow, z kotrychž wulku wjetšinu jenož małe, druhdy samo jara małe skupiny ludźi, wužiwaja. Zdobom so trochuje, zo połojcu tutych rěčow do kónca 21. lětstotka najskerje nichtó wjace nałožować njemóže. Proces spušćenja jedneje rěče, tež rěčna změna mjenowany, móže wšelake puće a přičiny měć. Powšitkownje jedna so wo postupnu změnu a wo zanjechanje mjeńšinoweje rěče na dobro druheje rěče, kotraž mjez datymi generacijemi dominuje.

Znajemy mnoho přičin toho zjawa a wone su na wjacorych runinach ze sobu zwjazane. Eksistuja sprěnja tak mjenowane makro-přičiny: politika statow, w kotrychž su wužiwarjo mjeńšinoweje rěče žiwi, globalizacija a dominanca statnych rěčow abo tež jendźelšćiny jako lingua franca, naposledk mobilita ludźi.

Z mikro-přičinow hraja najwažnišu rólu: nastajenje wjetšiny k mjeńšinowej rěči, ale tež rěčne ideologije, kiž su hłuboko zakorjenjene w podwědomju worštow, kotrež tute rěče wužiwaja.

Tajke ideologije wowliwnjuja konkretnu rěčnu praksu, kotraž často wot wjetšinoweje towaršnosće akceptowane tendency wotbłyšćuje. Nanuzowany rozsud za dominowacu rěč w komunikaciji njetrjeba charakter wotewrjeneho skutkowanja měć. Tutón rozsud móže wot atmosfery wokoło rěče a wot mjenje abo bóle wědomeho přeswědčenja rěčnikow wotwisować, zo je lěpje, přihódnišo a wěsćišo, wjetšinowu rěč nałožować. Konsekwenca toho je poněčimne redukowanje domenow a městnow, hdźež so mjeńšinowa rěč wužiwa. Přichodne generacije změja tuž přeco bóle wobmjezowany kontakt z mjeńšinowej rěču.

Zo bychu procesej zanjechanja mjeńšinowych rěčow zadźěwali, zahajichu mnohe rěčne skupiny na swěće naprawy ze zaměrom, tute rěče zachować abo tam, hdźež běše proces asimilacije hižo daloko pokročeny, je rewitalizować. Zachowanje rěče (language maintenance) wopřijima prócowanja na dobro spěchowanja abo skrućenja rěče w towaršnosći, w kotrejž je wona dale wažny komunikaciski srědk a wot wšitkich generacijow nałožowana, hdźež pak so rěčna změna hižo pokazuje.

W tutym padźe je najwažniši zaměr zahajenych naprawow, spóznatu rěčnu změnu zadźeržeć abo znajmjeńša haćić. Trěbnosć zachowanja rěče hodźi so na situaciju w katolskej Hornjej Łužicy poćahować, hdźež je serbska rěč stajnje w komunikaciji wšitkich generacijow přitomna – je pak tež spóznać, zo so daledaće wosłabja.

W hinašej situaciji su zhromadźenstwa, w kotrychž je rěčna změna daloko pokročena abo hižo zakónčena. Potom njedosaha, status quo zdźeržeć, njewobeńdźomne je zahajenje jednanjow, kotrež słuža rěčnej rewitalizaciji (language revitalization). Tajke jednanja nimaja jenož zaměr rěč zachować, wone dyrbja wobłuk wužiwanja rěče w towaršnosći powjetšić kaž tež wšitkich ludźi pohonjeć, kiž běchu z tutej rěču w někajkim kontakće.

Woni maja 1. tutu rěč nawuknyć (hdyž njejsu šansu měli, ju doma abo w swojim wobswěće zeznać), 2. so na rěč dopominać (hdyž běše to pozdźišo zanjechana rěč jich dźěćatstwa), abo 3. ju na mnohich městnach abo domenach wužiwać (hdyž je jim mjeńšinowa rěč znata, ale ju njenałožuja, dokelž njemějachu dosć składnosćow, so w njej rozmołwjeć, abo njeběchu přeswědčeni, zo je to trěbne).

Nastupajo Hornju Łužicu spóznajemy trěbnosć rewitalizacije rěče we wšitkich regionach, hdźež je so hornjoserbšćina jako zjawna rěč mjenje abo bóle zhubiła. Su to předewšěm sćěhowace kónčiny: region wokoło Slepoho a Wochoz, region z městnosćemi Malešecy, Kubšicy, Bukecy, region Kulow, Wojerecy a Halštrowska hola, region Wulka Dubrawa, Radwor, Rakecy, Njeswačidło, Bóšicy a Hodźij, region Łaz, Sprjewiny Doł a Delni Wujězd – wšudźe tam dźěłaja nětko, w zwisku z projektom ZARI, rěčni motiwatorojo. Jich hłowny nadawk je zhromadne dźěło z ludźimi, kotřiž su kmani, hornjoserbsku rěč (znowa) aktiwnje wužiwać. Zbližimy so tu najwažnišemu prašenju, kotrež je ze zachowanjom a rewitalizaciju mjeńšinoweje rěče zwjazane.
W kóždym padźe su tute procesy wotwisne wot wole a angažementa po móžnosći wulkeje skupiny ludźi, kiž mjeńšinowu rěč znaja abo jeje potencielni wužiwarjo su. Štó pak je tajki potencielny wužiwar?

Kóžda wosoba, kotraž chce rěč nawuknyć a so w njej rozmołwjeć. Najwažniše su wosoby, kotrež bydla w regionje, hdźež so mjeńšinowa rěč wužiwa, přetož wone maja móžnosć, so w nawuknjenej rěči z druhimi kompetentnymi ludźimi dorozumjeć (potajkim z tradicionelnymi rěčnikami). Tola skupina potencielnych wužiwarjow je wězo šěrša: Su to na př. tež wosoby zwonka wotpowědneho rěčneho regiona, kotrež wuknu mjeńšinowu rěč online a ju na tute wašnje tež wužiwaja. Rewitalizacija rěče žada sej aktiwne pytanje nowych rěčnikow (new speakers), to rěka ludźi, kotřiž njenawuknychu rěč w swójbje, ale w dalšim žiwjenju: w šuli, na kursach abo samostatnje, a woni maja so při wužiwanju noweje rěče we wšelakich domenach podpěrać. Tajka podpěra by dyrbjała wot rěčneho zhromadźenstwa přińć: předewšěm wot ludźi, kotřiž nałožuja mjeńšinowu rěč wšědnje, njewotwisnje wot toho, hač znaja rěč wot doma, ze šule, z towaršnosće abo kursow. W tutym zmysle je rewitalizacija rěče zhromadne dźěło – dźěło wot zakładow sem – a organizowane naprawy móža rěčnikow w jich prócowanjach jenož podpěrać.

Iniciator slědźenjow wo »zawróćenju rěčneje změny« (reversing language shift) běše ameriski a židowski sociolinguist Joshua A. Fishman (1926–2015). Wón namjetowaše wosomschodźenkowu skalu, kotraž postaja stopjeń wohroženja rěčow (Graded Intergenerational Dislocation Scale), a z kotrejež pomocu móža so jednotliwe kročele woteńdźenja rěče abo wosłabjenja intergeneracionelneho daledaća wopisać.¹

Wotwisne wot toho, na kotrym stopjenju skale so wěsta rěč namaka, hodźa so wotpowědne naprawy přewjesć, kiž słuža zaborzdźenju rěčneje změny abo samo jeje zawróćenju. Čim słabše daledaće rěče je, ćim wjace naprawow dyrbja so zawjesć, zo by zawróćenje rěčneje změny wuspěšne było.

Najsłabše rěče dyrbja wšitke stadije rewitalizacije přeńć: wot rekonstrukcije rěče zhromadnje z najstaršej generaciju wužiwarjow a znowanatwara rěčneho zhromadźenstwa přez jednanja k zesylnjenju daledaća a widźomnosće (kubłanje, prawniska wěstota wužiwanja rěče we wšelakich wobłukach zjawneho žiwjenja w lokalnym wobkruhu) hač k rěčnej politice na runinje regiona a stata. Po měnjenju Fishmana steji w srjedźišću tutych naprawow k zawróćenju rěčneje změny wobnowjenje a skrućenje intergeneracionelneho daledaća rěče w swójbje a w towaršnosći, kotraž je z rěču přez etniske zwiski zwjazana.

Dotalne naprawy k lěpšemu mjeńšinowych rěčow a k jich rewitalizaciji, ale tež přewodźace wědomostne slědźenja (předewšěm sociolinguistiske, ale tež antropologiske) su pokazali, zo njedosaha wobmjezowanje na model, w kotrymž »přisłuša« rěč konkretnym wosobam. Tež wobnowjenje intergeneracionelneho daledaća rěče hodźi so jenož jara ćežko přesadźić. Znowazawjedźenje mjeńšinoweje rěče jako domjaca rěč móže so pola ludźi, za kotrychž wona prěnja rěč njeje, jenož w jednotliwych padach poradźić a zdobom wažnu motiwaciju za dalše naprawy stworić.

Ale wočakowanje, zo sčinja wšitke wosoby a swójby, kotrež su někak ze zhromadźenstwom zwjazane (hač přez etniske a swójbne zwiski abo z bydlenjom na teritoriju rěče), z mjeńšinoweje rěče zakładny srědk domjacych a towaršnostnych kontaktow – to móže k dwělam wjesć, hač su pospytane naprawy rěčneje rewitalizacije scyła zmysłapołne.

Při wšěm móhła – a dyrbjała – rewitalizacija wšelake wašnja daledaća a wužiwanja nastupać. Rewitalizaciske prócowanja su jara diferencowane a wotpowěduja potrjebam konkretnych skupin, haj samo konkretnych ludźi. Wone móža zachowanje mjeńšinoweje rěče w rěčnje měšanych swójbach podpěrować, w kotrychž so (njehladajo prócowanjow) komunikacija předewšěm w dominowacej rěči wotměwa; wone móža młode swójby (kaž rěčnikow mjeńšinoweje rěče tak tež rěčnikow wjetšinoweje rěče) podpěrać, zo njebychu so wone bojeli, swoje dźěći do dwurěčneje pěstowarnje abo šule dać; wone móža ludźi aktiwěrować, kotřiž rěč wuknu, zo bychu so woni ze susodami zetkawali, kiž tutu rěč hižo znaja, z nimi zwučowali a nowe zhromadźenstwo wužiwarjow załožowali – tole móža być kulturelne, towaršnostne abo kubłanske aktiwity.

Tute móža so w realnym swěće kaž tež online wotměwać, móža jednotliwe wosoby, mjeńše skupiny abo wjetše zjednoćenstwa zapřijeć. Bychu tež tworjenje a zesylnjenje rěčneje politiki w komunach a regionach zapřijeć dyrbjeli a so na kubłanske plany towaršnosće poćahować měli. Mnohe tajke přikłady za rewitalizaciske naprawy su mjeztym praktikarjo wopisali a slědźerjo wo wotpowědnych procesach rozprawjeli.²

Bytostne pak je wědomje, zo njehodźi so při rewitalizaciskich naprawach princip »one fits all« (jedna rjaduje wšitko) nałožować a jednanja, kotrež na jednym městnje skutkuja, njeposrědnje na druhe městno přenjesć. Tohodla dyrbi kóždy rewitalizaciski proces we wuskim kontakće z ludźimi wotběžeć, to rěka z woprawdźitymi abo potencielnymi wužiwarjemi mjeńšinoweje rěče, a tutón ma jich přeća, přeswědčenja, ale tež jich wobmyslenja a spřećiwjenja wobkedźbować.

Praktiski program rewitalizacije mjeńšinoweje rěče njebudźe tuž jenaki, ale dyrbi nutřkownej wšelakorosći rěčneje skupiny wotpowědować. Wón móže potajkim prócowanja wobsahować, kotrež maja mjeńšinowu rěč tam zachować, hdźež je wona wužiwana; runje tak kaž znowanatwar rěče přez skrućenje ludźi, kotřiž chcedźa być noworěčnicy – wšudźe tam, hdźež je so mjeńšinowa rěč zhubiła.

NICOLE DOŁOWY-RYBIŃSKA
přełožk: DIETRICH ŠOŁTA

1 Fishman, Joshua A. (1991): Reversing language shift. Theoretical and empirical foundations of assistance to threatened languages. Multilingual Matters.

2 Olko, Justyna & Sallabank, Julia (red.), 2021: Revitalizing Endangered Languages. A Practical Guide. Cambridge University Press. (Open Access)