NICOLE DOŁOWY-RYBIŃSKA

Rewitalizacija jako strategija

W lětomaj 2018/19 přewjedźechmoj z dr. Cordulu Ratajczakowej slědźenja wo stawje rewitalizacije serbskeju rěčow we wobłuku projekta SMiLE (Sustaining Minoritized Languages in Europe).¹

Wobraz aktiwitow na dobro hornjoserbšćiny, kajkiž pokazowaše so na zakładźe dokładnych, hłubšo sahacych interviewow z ludźimi, kotřiž chcedźa serbskej wěcy słužić, bě njespokojacy. Wužiwanje a zdźerženje hornjoserbskeje rěče woznamjenješe so jako »hygiena wšědneho dnja«, rěčna politika pak měješe so wjesć na »intuitiwne« wašnje, zepěrace so na »nadźiju«, zo tak abo znak »wšitko derje póńdźe«. Tuta strategija – abo skerje přibliženje rěčnym prašenjam – poćahowaše so předewšěm na zhromadźenstwo katolskich Serbow. Kónčiny, w kotrychž bě so hornjoserbšćina hižo zhubiła, kaž tež wosoby, kotrež njesłušachu ke katolskim wěriwym, wostachu na kromje tak zrozumjeneje rěčneje politiki.

Na w Budyšinje zorganizowanej konferency k zakónčenju projekta SMiLE žadachmoj z Cordulu Ratajczakowej trěbnosć rewitalizacije serbšćiny, wudźěłanje jednanskeho programa na zakładźe sociolinguistiskich slědźenjow kaž tež załoženje agentury za rěčnu politiku. Tuta trěbnosć bu připóznata. Wuslědk toho je projekt ZARI pola Domowiny, kotryž ma so wjacestronsce rewitalizaciji hornjoserbšćiny wěnować – kaž wot strony kultury a identity tak tež ze zapřijećom potencielnych wužiwarjow serbšćiny w rěčnje asimilowanych kónčinach.²

Rewitalizacija mjeńšinoweje rěče, potajkim nawrót k jeje wužiwanju wšudźe tam, hdźež je so wona zhubiła, pytanje nowych rumow a domenow, w kotrychž by so móhła nałožować, ale tež – pódla zesylnjenja a motiwěrowanja ludźi, kotřiž rěč hižo znaja – wukubłanje dalšich wužiwarjow tuteje rěče, tole wšitko je drje jednanje, kotrež móže so stać spontanje, intuitiwnje, přez wosoby, kotrež situaciju rěče ze swójskich nazhonjenjow znaja a kotrymž zaleži na jeje přichodźe.

A tola dyrbi proces rewitalizacije, tak kaž kóžde jednanje ze zaměrom towaršnostneje změny (a rěčna změna woznamjenja změnu rěčneje praksy a pozicije), po wěstym planje wotběžeć. Tón dyrbi so na konkretne informacije zepěrać: Kajki je rěčny staw na wšelakich městnach, hdźež so rewitalizaciske naprawy wotměwaja, kajke je nastajenje ludźi k rěči samej a k procesej rewitalizacije, što wuskutkuje, zo ju znajerjo tuteje rěče w zjawnym wobchadźe njewužiwaja, čehodla nochcedźa starši swoje dźěći do serbskich šulow pósłać, čehodla njeje imersija jako wuwučowanska metoda w pěstowarnjach konsekwentnje přesadźena atd. Na kóncu dyrbi so proces rewitalizacije stajnje kontrolować a ewaluować. Nic hakle po lětach, ale pospochi, zo by so móhł korigować a k měnjatym towaršnostnym wobstejnosćam přiměrić.

Wědomostne slědźenja – a tu wosebje sociolinguistiske slědźenja, potajkim slědźenja wo tym, kak rěč w konkretnych wuměnjenjach funguje – su předewšěm tohodla trěbne, zo by so praktiska situacija mjeńšinoweje rěče lěpje rozumić hodźała, ale tež reakcija ludźi, kotrychž rewitalizacija nastupa.

Na tutej bazy móže so konkretny plan rewitalizaciskich kročelow nastajić, kiž hodźi so potom – z pomocu slědźerskich instrumentow – přepruwować. Započmy tuž ze spočatkom, potajkim z tym, čehodla indiwiduelne nazhonjenja a intuitiwne jednanja njedosahaja.

Sociolinguistiske slědźenja – wutworjenje typow a modelow

Jara husto słyša slědźerjo a slědźerki, kiž so z towaršnostnymi prašenjemi zaběraja (a su to mjez druhim sociolinguistiske slědźenja), po předstajenju swojich slědźerskich wuslědkow:

»Ale to tola njetrjechi, dokelž pola nas w swójbje …«.

Tajke zwěsćenje wuchadźa z toho, zo so swójske nazhonjenja jednotliwcow na situaciju cyłeho zhromadźenstwa přenošuja. Kóždy čłowjek, kotryž mjeńšinowu rěč wužiwa abo kotryž bydli tam, hdźež so tuta rěč nałožuje – ma swójske nazhonjenja, kiž su z tutej rěču zwjazane: Jeho dźěćo chodźi do pěstowarnje, w kotrejž ma wuběrne wothladanje zawěsćene, tež rěčnje; wón sam ma někoho w swójbje, kotryž pochadźa z němskorěčneje swójby, ale wuknje a wužiwa serbšćinu; wón ma susodow, kotřiž su přećiwo tomu, zo so w jich přitomnosći serbska rěč nałožuje; wón je dožiwił, zo jeho we wobchodźe »prošachu«, zo by rěč změnił, »dokelž tu je Němska a tu so němsce rěči«.

Na zakładźe swójskich nazhonjenjow a začućow nastanje pola njeho wobraz wo tym, kajki je staw serbskeje rěče. Sociolinguistiske slědźenja zmóžnjeja, zo rozumi čłowjek rěčnu situaciju we wěstej wokolinje, kotraž indiwiduelne nazhonjenja překroča, byrnjež tworja wone zakład wot nas přewjedźenych kwalitatiwnych slědźenjow.

Wobdźělenske wobkedźbowanja rěčnych zwučenosćow, ale tež pohłubšene interviewy wo rěčnych biografijach a jich analyza dowoleja kategorizaciju rěčnych zjawow, stworjenje powšitkownych typow rěčnych procesow kaž tež (potencielnych) rěčnikow a skónčnje móžnych jednanskich modelow.

Tajke »idealne typy« wězo njewotbłyšćuja njeposrědnje jednotliwych rozmołwnych partnerow a jich nazhonjenja, ale wone je spowšitkownjeja a dowoleja jednotliwym wosobam, sebje (abo wěste wosobinske kajkosće respektiwnje dožiwjenja) w tajkim wobrazu zaso namakać.

Zo bychmy móhli powšitkowne konkluzije sćahnyć, kotrež zmóžnjeja projektowanje naprawow, su wone njeparujomne. Wone dowoleja tola, zo bychmy naprawy na konkretne potrjeby ludźi a konkretne kónčiny přiměrili. So wě, etnografiske slědźenja – kwalitatiwne – dyrbjeli so tež z kwantitatiwnymi slědźenjemi podpěrować.

Tajke slědźenja, kajkež so w projekće ZARI jako studije etnolinguistiskeje witalnosće w Hornjej Łužicy zwoprawdźa (wo tutych planowanych slědźenjach napisam wjace w jednym z přichodnych nastawkow), zmóžnjeja wobličenje wuznama tutych typow a modelow, a w konsekwency hišće dokładniše přiměrjenje rewitalizaciskich naprawow k rěčnej situaciji na konkretnym teritoriju. Bjez tajkeho zakładneho wědomja, štó z kim, hdźe a w kajkej situaciji serbsce rěči, čehodla abo čehodla nic – bjez toho njehodźi so přemysleny, njeintuitiwny program rewitalizacije mjeńšinoweje rěče přewjesć.

Dekonstrukcija rěčnych ideologijow

Kwalitatiwne slědźenja njepomhaja jenož rěčnu praksu, ale tež ju pohnuwace mechanizmy a nastajenja ludźi k wužiwanju mjeńšinoweje rěče a k wjacerěčnosći zrozumić – potajkim wšitko to, štož so w sociolinguistiskich slědźenjach »rěčne ideologije« mjenuje.

Rěčne ideologije – to je kolektiwne přeswědčenje wo rěčach a wo jich nałožowanju w towaršnostnym žiwjenju. Wone móžeja so na prestiž rěče poćahować (»serbšćina je njewužitna«), na to, štó je po prawje wužiwar rěče (»serbsce so jenož z maćernorěčnym rěči«), što je kwalita rěče (»serbšćina noworěčnikow dźiwnje klinči«, »prawu serbšćinu rěča jenož katolscy Serbja«) abo na prašenje, kak mamy mjeńšinowu rěč w přitomnosći cuzych ludźi nałožować (»njeje zdwórliwe, w přitomnosći Němcow serbsce rěčeć«, »serbšćina je wohroženje za Němcow«). Tajke a mnohe dalše rěčne ideologije jewja so w konkretnych reakcijach a rěčnych awtomatizmach ludźi. Jara zrědka su wone nam wědome. Wone su tak hłuboko we wšědnym dnju zakorjenjene, zo hodźi so to ćežko změnić.

Sociolinguistiske slědźenja pomhaja nam zrozumić, kajke předstawy, předsudki a rěčne awtomatizmy eksistuja a zdobom tomu zadźěwaja, zo ludźo serbuja.

Dźakowano tomu zmóžnja zahajenje zaměrnych a wědomych jednanjow, kotrež dowoleja nam tute ideologije poněčim přewinyć a z tym – přez rjadowanje rěče – změnu rěčnych zwučenosćow a z nimi zwjazanych ideologijow wobwliwować.

Primarne ideologiske wujasnjenje (Prior ideological clarification)

Wěda wo stawje serbšćiny pola wšelakich skupin ludźi, kotřiž su potencielni wužiwarjo tuteje rěče, ale tež zrozumjenje rěčnych ideologijow – to wšitko je trěbne k planowanju konkretnych rewitalizaciskich naprawow.

Přetož hinak wupada situacija hornjoserbšćiny w katolskich kónčinach Łužicy, hinak wokoło Slepoho a Wochoz a znowa hinak na přikład w Radworju.

W sociolinguistice mjenuje so tajke rozeznawanje, kiž so na dokładne wědomostne slědźenja zepěra, »nachwilne ideologiske postajenje« nałožowanych jednanjow. Jednanja same kaž tež wašnje jich přewjedźenja bychu dyrbjeli tola na konkretne skupiny wusměrjene być, na jich nastajenje k nim a na motiwaciju wobdźělenja.

Jako prěni je załožer slědźenjow wo rewitalizaciji, Joshua A. Fishman, na »wobhladniwe přemyslenje zaměrow, perspektiwow a wobstejnosćow planowanych jednanjow« skedźbnił. Po nim pokazowaštaj slědźerjej indigenych rěčow w Zjednoćenych statach Ameriki, Nora a Richard Dauenhauer, na zakładźe zwrěšćenych rewitalizaciskich prócowanjow a analyzy jich přičinow na to, zo su kročele přewjedźene bjez předchadźaceho zwěsćenja zaměrow, bjez identifikowanja rěčneje situacije, ale tež bjez wobkedźbowanja rěčnych ideologijow, trawmatow, nazhonjenjow a nastajenjow k rěči pola wosobow, na kotrež maja so tute jednanja poćahować, poprawom k njewuspěchej zasudźene. Skónčnje žadaše sociolinguist a slědźer rěčnych ideologijow Paul V. Kroskrity rozšěrjenje časoweho wotrězka do rewitalizacije »wo proces identifikowanja rěčnych ideologijow w towaršnosći (…), kotrež móžeja so negatiwnje na prócowanja wuskutkować, kiž maja skutkowny angažement za zdźerženje a rewitalizaciju rěče zawěsćić«.

W projekće ZARI tworja sociolinguistiske slědźenja, kotrež so jako »slědźenja w jednanju« (action research) definuja, zakład za jednanja w druhich dźělach projekta. Dźakowano nim móžemy zhonić, kajke je naše wuchadźišćo a budźemy kmani k wopisowanju dalšich prócowanjow, kotrež maja šěršemu wužiwanju hornjoserbšćiny a lěpšej akceptancy dwurěčnosće w Hornjej Łužicy słužić. Tute wědomje zmóžni nam – toho so nadźijamy –, zapřijeć po móžnosći mnohich ludźi do jednanjow na dobro rěče.

Naprawy móža wšelaki charakter měć, wot najmjeńšich, priwatnych, tajkich kaž wužiwanje serbšćiny we wosobinskim a zjawnym žiwjenju, z ludźimi z rozdźělnymi rěčnymi kompetencami a w přitomnosći pasiwnych znajerjow rěče, hač k wjetšim, organizowanym naprawam (kaž na přikład wopyt a přihotowanje kulturnych podawkow). Angažement jednotliwcow je klučowe prašenje rewitalizacije, dokelž tuta njeda so »wotwonka« přewjesć. Wona leži w zhromadnej zamołwitosći kóždeho čłowjeka, kiž je potencielny wužiwar rěče.

NICOLE DOŁOWY-RYBIŃSKA

přełožk: DIETRICH ŠOŁTA

1 Na stronje tutoho projekta namakaja so informacije wo situaciji serbskeju rěčow (kaž tež dalšich rěčow ze slědźerskeho wobłuka projekta: galicišćiny, griko & greko, iršćiny, sewjerofrizišćiny, okcitanšćiny), a je móžno so zeznajomić z wuslědkami našich slědźenjow.

2 W Delnjej Łužicy započachu z projektom ZORJA, kiž je wěnowany wuwučowanju delnjoserbšćiny pola dorosćenych.